شاخص های بازار بورس ایران؛ بررسی انواع شاخص و نحوه تفسیر آن ها

شاخص های بازار بورس در واقع معیاری هستند که تغییرات داده‌های اقتصادی را اندازه‌گیری می‌کنند و با کمک آن‌ها می‌توانید وضعیت گذشته و حال بازار سرمایه را از زوایای مختلف ارزیابی کنید. وقتی وارد سایت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران می‌شوید، با شاخص‌های متعددی مواجه خواهید شد که هر کدام بخش خاصی از بازار را زیر نظر دارند. این شاخص‌ها چه در تحلیل بنیادی، چه در تحلیل تکنیکال و چه در تابلوخوانی، نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

انواع شاخص های بازار بورس ایران کدامند؟

بازار بورس تهران از شاخص‌های متنوعی برای اندازه‌گیری وضعیت بازار استفاده می‌کند که هر کدام به بررسی پارامتر خاصی می‌پردازند. این شاخص‌ها سطح عمومی قیمت یا بازدهی بخش‌های مختلف بازار را نشان می‌دهند و گاهی به شاخص قیمت و شاخص بازدهی تقسیم می‌شوند. برای مثال، شاخص کل هم قیمت و هم بازدهی نقدی تمام شرکت‌های بورسی را در بر می‌گیرد، در حالی که شاخص قیمت فقط تغییرات قیمتی را مدنظر دارد و بازدهی نقدی را نادیده می‌گیرد. از سوی دیگر، شاخص صنعت محدود به شرکت‌های تولیدی است و شاخص مالی تنها گروه خدمات مالی و سرمایه‌گذاری را پوشش می‌دهد.

شاخص کل TEDPIX

شاخص کل یا همان TEDPIX که مخفف Tehran Exchange Dividend and Price Index است، از جمله شناخته‌شده‌ترین شاخص های بازار بورس محسوب می‌شود. این شاخص همان چیزی است که معمولاً در اخبار و رسانه‌ها به عنوان شاخص بورس تهران از آن یاد می‌شود و در بین فعالان بازار بیشترین کاربرد را دارد. شاخص کل بیانگر سطح عمومی قیمت و سود سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس است و به عبارت دقیق‌تر، میانگین بازدهی سرمایه‌گذاران در بورس را نشان می‌دهد.

برای درک بهتر مفهوم شاخص کل، تصور کنید که از تمام شرکت‌های بورسی متناسب با وزن آن‌ها سهام خریداری کرده‌اید. در این حالت، تغییرات شاخص کل دقیقاً برابر با میزان بازدهی سبد سهام شما خواهد بود. این شاخص هم تغییرات قیمت سهام و هم سودهای سالیانه‌ای که شرکت‌ها به سهامداران پرداخت می‌کنند را در محاسبات خود لحاظ می‌کند. برای مثال، اگر شاخص کل بورس در طی یک سال از ۸۰ هزار به ۱۲۰ هزار واحد برسد، این یعنی میانگین بازدهی بورس در آن سال ۵۰ درصد بوده است.

نکته مهمی که در خصوص شاخص کل باید مدنظر داشته باشید، نحوه وزن‌دهی شرکت‌هاست. طبق فرمول محاسبه شاخص کل، هر چه شرکت‌ها بزرگتر باشند و سرمایه بیشتری داشته باشند، تاثیر قابل توجه‌تری بر روی شاخص خواهند داشت. به عنوان مثال، تغییرات قیمت شرکت‌های بزرگی مانند صنایع پتروشیمی خلیج فارس یا فولاد مبارکه، تاثیر بسیار بیشتری نسبت به شرکت‌های کوچک‌تر مانند سیمان خاش یا قند هکمتان بر شاخص کل دارند. این ویژگی باعث می‌شود که گاهی اوقات علیرغم منفی بودن اکثر نمادهای بازار، با افزایش قیمت چند شرکت بزرگ، شاخص کل به سمت مثبت حرکت کند.

همچنین باید توجه داشت که افزایش شاخص کل لزوماً به معنای سودآوری سهام همه شرکت‌ها نیست. ممکن است در شرایطی که شاخص کل رشد خوبی داشته، برخی سهام با افت قیمت مواجه شده و سهامداران خود را با زیان روبه‌رو کنند. بالعکس، در شرایطی که شاخص کل کاهش می‌یابد نیز ممکن است سرمایه‌گذارانی که سهام ارزنده‌ای در سبد خود دارند، سود قابل قبولی کسب کنند.

شاخص کل هم‌وزن در بورس

برخی کارشناسان و فعالان بازار بورس معتقدند که شاخص کل به دلیل تاثیرگذاری بیشتر شرکت‌های بزرگ، معیار مناسبی برای ارزیابی وضعیت واقعی بازار نیست. این انتقاد زمانی بیشتر خود را نشان می‌دهد که اکثر بازار سهام در وضعیت کاهشی قرار دارند، اما با افزایش قیمت چند شرکت بزرگ، شاخص کل مثبت می‌شود و تصویر غلطی از وضعیت بازار ارائه می‌دهد. برای رفع این مشکل، شاخص کل هم‌وزن از تاریخ ۵ اسفند ۹۳ توسط سایت مدیریت فناوری بورس محاسبه و در اختیار کاربران قرار گرفت.

در شاخص کل هم‌وزن، تمام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس با وزنی برابر در محاسبه شاخص سهیم هستند. این یعنی نوسانات مثبت و منفی شرکت‌های کوچک، دقیقاً به اندازه نوسان شرکت‌های بزرگ در این شاخص تاثیرگذار است. به عبارت دیگر، اگر یک شرکت کوچک ۵ درصد رشد کند، همان تاثیری را بر شاخص هم‌وزن می‌گذارد که ۵ درصد رشد بزرگ‌ترین شرکت بورس دارد. این ویژگی باعث می‌شود که شاخص هم‌وزن تصویر واقعی‌تری از وضعیت اکثریت شرکت‌های بازار ارائه دهد و از تاثیر نامتناسب معاملات هماهنگ‌شده در سهام بزرگ که گاهی بازار را به‌صورت مصنوعی مثبت نشان می‌دهند، جلوگیری کند.

شاخص قیمت TEPIX

شاخص قیمت یا TEPIX که مخفف Tehran Exchange Price Index است، یکی از اصلی‌ترین شاخص های بازار بورس محسوب می‌شود. این شاخص روند عمومی تغییر قیمت سهام همه شرکت‌های پذیرفته در بورس اوراق بهادار تهران را نشان می‌دهد. تفاوت اصلی شاخص قیمت با شاخص کل در این است که سود تقسیمی شرکت‌ها در شاخص قیمت لحاظ نمی‌شود و تنها قیمت سهام شرکت‌های بورسی در فرمول محاسبه آن مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برای مثال، اگر شاخص قیمت بورس در مدت یکسال ۲۰ درصد رشد داشته باشد، این به معنای آن است که سطح عمومی قیمت‌ها در بورس نسبت به یکسال گذشته به‌طور متوسط ۲۰ درصد افزایش یافته است. در صورتی که در شاخص کل، علاوه بر این ۲۰ درصد رشد قیمتی، سود پرداختی سالیانه شرکت‌ها نیز در محاسبه لحاظ می‌شود. در این شاخص نیز مانند شاخص کل، وزن شرکت‌ها در تاثیرگذاری بر شاخص اهمیت دارد، یعنی هرچه شرکت بزرگتر باشد، تاثیر آن بر شاخص قیمت بیشتر خواهد بود. این شاخص به‌صورت لحظه‌ای در سایت شرکت مدیریت فناوری بورس قابل مشاهده است و با نام شاخص قیمت (وزنی-ارزشی) شناخته می‌شود.

شاخص قیمت هم‌وزن در بورس

تفاوت شاخص قیمت هم‌وزن با شاخص قیمت، دقیقاً همانند تفاوت شاخص کل با شاخص کل هم‌وزن است. در این شاخص، تمام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس با وزنی برابر در محاسبه سهیم هستند و نوسانات شرکت‌های کوچک به اندازه شرکت‌های بزرگ در شاخص تاثیرگذار است. این شاخص برای سرمایه‌گذارانی که می‌خواهند وضعیت عمومی بازار را بدون تمرکز بر شرکت‌های بزرگ ارزیابی کنند، ابزار مناسبی محسوب می‌شود.

سایر شاخص‌های مهم بازار بورس

علاوه بر شاخص‌های اصلی که توضیح داده شد، شاخص‌های دیگری نیز در بورس اوراق بهادار تهران وجود دارند که هر کدام بخش خاصی از بازار را تحت پوشش قرار می‌دهند. شاخص سهام آزاد شناور یا TEFIX یکی از این شاخص های بازار بورس مهم است. برای درک این شاخص، ابتدا باید با مفهوم سهام شناور آزاد آشنا شویم.

سهام شناور آزاد به بخشی از سهام یک شرکت گفته می‌شود که دارندگان آن آماده عرضه و فروش هستند و انتظار می‌رود در آینده‌ای نزدیک قابل معامله باشند. این سهام در اختیار سهامداران خرد است و در دست سهامداران راهبردی که قصد حفظ سهام برای اعمال مدیریت دارند، قرار ندارد. محاسبه شاخص سهام شناور آزاد مشابه شاخص کل است، با این تفاوت که به جای کل سهام منتشره، تنها از سهام شناور آزاد شرکت‌ها استفاده می‌شود. هدف این شاخص پیگیری رفتار بخشی از بازار است که از قدرت نقدشوندگی بالاتری برخوردار است.

شاخص بازده نقدی یا TEDIX نیز از دیگر شاخص های بازار بورس است. تغییرات این شاخص میانگین بازده ناشی از پرداخت سود نقدی شرکت‌های بورسی به سهامداران را نشان می‌دهد. زمانی که این شاخص رو به کاهش باشد، یعنی شرکت‌ها به‌طور متوسط سود نقدی کمتری بین سهامداران تقسیم می‌کنند. این شاخص صرفاً بر سودهای توزیع‌شده متمرکز است و به تغییرات قیمت سهام توجهی ندارد، بنابراین می‌تواند برای سرمایه‌گذارانی که به دنبال کسب درآمد از سودهای نقدی هستند، معیار مهمی برای ارزیابی عملکرد شرکت‌ها باشد.

شاخص صنعت و شاخص مالی نیز دو شاخص کلیدی در بازار بورس تهران هستند. تمام شرکت‌های بورسی به دو بخش صنعتی و مالی تقسیم می‌شوند:

• در بخش صنعتی، شرکت‌های تولیدی مانند خودروسازی، سیمان و پتروشیمی حضور دارند
• در بخش مالی، سازمان‌های خدماتی همچون بانک‌ها، شرکت‌های سرمایه‌گذاری و بیمه فعالیت می‌کنند

شاخص صنعت میانگین تغییرات قیمت سهام شرکت‌های فعال در بخش صنعت را نشان می‌دهد و شاخص مالی نیز همین کار را برای بخش مالی انجام می‌دهد. این دو بخش خود می‌توانند به صنایع تشکیل‌دهنده تقسیم شوند و شاخص هر صنعت جداگانه محاسبه شود.

برای مثال، شاخص‌هایی مانند شاخص صنایع پتروشیمی، شاخص صنعت فلزات اساسی، شاخص صنعت خودرو، شاخص صنعت بانک‌ها، شاخص صنعت پالایشی، شاخص صنعت دارویی و شاخص صنعت فناوری اطلاعات وجود دارند که هر کدام به‌صورت اختصاصی سطح عمومی قیمت شرکت‌های فعال در آن صنعت را نمایش می‌دهند. این شاخص‌های صنعتی برای معامله‌گرانی که می‌خواهند روند صنایع خاص را تحلیل کنند، ابزارهای مفیدی محسوب می‌شوند.

علاوه بر بازار بورس تهران، فرابورس نیز شاخص‌های مخصوص به خود را دارد. شاخص کل فرابورس یا IFX و شاخص هم‌وزن فرابورس از جمله این شاخص های بازار بورس هستند که وضعیت شرکت‌های پذیرفته‌شده در فرابورس را نشان می‌دهند.

همچنین شاخص کل هم‌وزن آزاد شناور نیز وجود دارد که ترکیبی از مفاهیم هم‌وزنی و سهام شناور آزاد است و تصویر جامع‌تری از بخش قابل معامله بازار ارائه می‌دهد.

کاربرد شاخص های بازار بورس

یکی از اصلی‌ترین کاربردهای شاخص های بازار بورس، تشخیص رکود یا رونق اقتصادی در بازار سرمایه است. فعالان بازار از این طریق می‌توانند وضعیت کلی بازار را بسنجند و حتی تغییرات احتمالی قیمت‌ها را در آینده پیش‌بینی کنند. این امکان برای سهامداران بسیار ارزشمند است، چراکه به آن‌ها اجازه می‌دهد تا تغییرات یک پدیده را در دو زمان متفاوت با یکدیگر مقایسه کنند.

تحلیل شاخص های بازار بورس و رصد نوسانات آن‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در فرایند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران دارد. تمامی فعالین بازار سرمایه، چه بر اساس تحلیل بنیادی، چه تحلیل تکنیکال، چه تابلوخوانی یا ترکیبی از این روش‌ها فعالیت کنند، همواره شاخص های بازار بورس را تحت نظر دارند. به عنوان مثال، یک سرمایه‌گذار می‌تواند با بررسی شاخص صنعت، صنایع مختلف را با یکدیگر مقایسه کند و تشخیص دهد که کدام صنعت در حال حاضر عملکرد بهتری دارد و پتانسیل رشد بیشتری برای آینده نشان می‌دهد.

علاوه بر این، شاخص های بازار بورس برای مقایسه عملکرد سبد سهام شخصی با میانگین بازار نیز استفاده می‌شوند. ارتباط بین شاخص کل و سبد سهام یکی از نکات مهمی است که سرمایه‌گذاران به آن توجه دارند. یکی از اصول بسیار مهم سرمایه‌گذاری در بورس، تشکیل سبد سهام متنوع است. هر اندازه سبد سهام یک سرمایه‌گذار متنوع‌تر و به ترکیب سهام شرکت‌های موجود در بورس نزدیک‌تر باشد، بازدهی آن سرمایه‌گذار نیز به متوسط بازدهی کل بورس که توسط شاخص کل نشان داده می‌شود، نزدیک‌تر خواهد بود. اگر فردی بتواند ترکیب سهام موجود در سبد خود را به‌طور کامل منطبق بر ترکیب تمامی سهام حاضر در بورس کند، بازدهی او نیز به‌طور کامل منطبق بر نوسانات شاخص کل خواهد بود.

شاخص‌های صنعتی نیز کاربرد زیادی در تحلیل بخشی دارند. معامله‌گران برای تحلیل روند صنایع مختلف از شاخص صنایع بهره می‌برند. این شاخص های بازار بورس معیارهایی هستند که عملکرد کلی یک بخش خاص از بازار را اندازه‌گیری می‌کنند و برای شناسایی روندهای بازار و اتخاذ تصمیمات استفاده می‌شوند.

شاخص‌های جهانی بورس

در بورس نیویورک، شاخص میانگین صنعتی داو جونز یا Dow Jones Industrial Average یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین شاخص‌های دنیا محسوب می‌شود که قیمت ۳۰ شرکت بزرگ صنعتی آمریکا را دنبال می‌کند. شاخص اس اند پی ۵۰۰ یا S&P 500 که معادل Standard & Poor Index است نیز از دیگر شاخص‌های مهم بورس نیویورک به شمار می‌رود و ۵۰۰ شرکت بزرگ آمریکایی را پوشش می‌دهد. این شاخص به دلیل گستردگی و تنوع شرکت‌های مورد بررسی، نمایی جامع‌تر از وضعیت اقتصاد آمریکا ارائه می‌دهد.

بورس نزدک که بیشتر شرکت‌های فناوری در آن فعالیت دارند، دو شاخص مهم دارد:

• نزدک مرکب یا NASDAQ Composite
• نزدک-۱۰۰ یا NASDAQ-100

این شاخص‌ها به دلیل حضور غول‌های فناوری، نقش مهمی در نمایش وضعیت صنعت تکنولوژی جهان ایفا می‌کنند. در بورس لندن نیز شاخص اف تی اس ای ۱۰۰ یا فتسی که معادل Financial Times Stock Exchange 100 Index است، صد شرکت بزرگ بریتانیا را تحت پوشش قرار می‌دهد. شاخص راسل ۲۰۰۰ یا Russell 2000 Index نیز در این بازار از اهمیت خاصی برخوردار است.

بورس یورونکست که حاصل همکاری بازار بورس آمستردام، بروکسل و پاریس است، شاخص‌هایی مانند AEX Index ،‌BEL 20 Index و CAC 40 Index را در خود جای داده که هر کدام بخشی از بازارهای اروپایی را نمایش می‌دهند. در بازارهای آسیایی نیز شاخص‌های مهمی وجود دارند.

شاخص نیکی یا Nikkei Index در بورس توکیو، شاخص هنگ سنگ یا Hang Seng Index در بورس هنگ‌کنگ و مجموعه شاخص های بازار بورس شانگهای شامل SSE Composite Index، SSE 180 Index و SSE 50 Index از مهم‌ترین شاخص‌های منطقه آسیا به شمار می‌روند. همچنین شاخص اس تی آی یا Straits Times Index در بورس سنگاپور و شاخص نیفتی ۵۰ یا NIFTY 50 در بورس اوراق بهادار ملی هند نیز از شاخص‌های پرطرفدار بازارهای نوظهور هستند.

جمع‌بندی

همانطور که در این مطلب متوجه شدیم، با شاخص های بازار بورس می‌توانیم به درک دقیق‌تری از وضعیت بازار سرمایه برسیم. برای مثال شاخص که میانگین بازدهی کل بازار را نشان می‌دهد و از طرف دیگر شاخص‌های هم‌وزن تصویر واقعی‌تری از وضعیت اکثر شرکت‌ها ارائه می‌دهند. شاخص قیمت بدون لحاظ کردن سود نقدی، تغییرات قیمتی خالص را نمایش می‌دهد و شاخص سهام آزاد شناور میزان نقدشوندگی واقعی بازار را مشخص می‌کند. شاخص‌های صنعتی نیز امکان بررسی تخصصی هر بخش را فراهم می‌آورند.

برای سرمایه‌گذاری در بورس، ابتدا باید وضعیت این بازار را ارزیابی کنید. شاخص های بازار بورس از جمله مهم‌ترین ابزارها برای این ارزیابی محسوب می‌شوند و تحلیل و تفسیر صحیح آن‌ها می‌تواند به رصد دقیق‌تر بازار کمک کند. با این حال، باید به خاطر داشت که افزایش شاخص کل به معنای افزایش قیمت سهام تمام شرکت‌های بورسی نیست. سرمایه‌گذاران نباید صرفاً با اتکا به اخبار رشد شاخص کل و بدون بررسی کامل در خصوص ارزش ذاتی سهام، اقدام به سرمایه‌گذاری کنند. حتی در شرایط رشد مستمر شاخص کل نیز باید در انتخاب سهام دقت کافی به عمل آید و علاوه‌بر عملکرد شاخص‌ها، به مولفه‌های گوناگون دیگری نیز توجه شود.