تاریخچه فارکس از گذشته تا امروز مروری بر شکل‌گیری بازار ارز جهانی

بازار فارکس یا بازار مبادلات ارزی امروز بزرگ‌ترین و نقدشونده‌ترین بازار مالی جهان به شمار می‌رود که روزانه بیش از ۹.۶ تریلیون دلار در آن معامله می‌شود. اما این بازار عظیم چگونه شکل گرفت؟ تاریخچه فارکس داستانی طولانی از تحولات اقتصادی، سیاسی و تکنولوژیکی است که از دوران باستان با سیستم مبادله کالا آغاز شد و طی قرن‌های متمادی تکامل یافت تا به شکل مدرن امروزی درآمد.

از استاندارد طلا در قرن نوزدهم گرفته تا توافقنامه برتون وودز پس از جنگ جهانی دوم و سپس گذار به نرخ‌های شناور در دهه ۱۹۷۰، هر مرحله نقش مهمی در شکل‌دهی به این بازار داشته است. با ظهور اینترنت در دهه ۱۹۹۰، دسترسی به بازار فارکس دموکراتیک شد و افراد عادی نیز توانستند در کنار بانک‌های مرکزی و موسسات بزرگ مالی، به معامله‌گری ارز بپردازند. در این مقاله به بررسی جامع تاریخچه فارکس از آغاز تا امروز می‌پردازیم و همچنین وضعیت این بازار را در ایران بررسی خواهیم کرد.

اولین تجارت ارز به شکل مدرن در قرن ۱۹ میلادی

ریشه‌های مبادلات ارزی به دوران بسیار قدیم‌تری از آنچه تصور می‌شود بازمی‌گردد. در قرن ششم قبل از میلاد، قبایل بین‌النهرین سیستم مبادله کالا را معرفی کردند که در آن کالاها به جای پول مستقیماً با یکدیگر معاوضه می‌شدند. با گذشت زمان، محصولاتی مانند نمک و ادویه به عنوان واسطه‌های مبادله محبوبیت یافتند و کشتی‌ها برای معامله این کالاها به دوردست‌ها سفر می‌کردند که می‌توان این را اولین شکل مبادلات ارزی دانست.

اما نقطه عطف واقعی زمانی رخ داد که در همین دوران باستان، اولین سکه‌های طلایی ضرب شدند. این سکه‌ها ویژگی‌های مهمی داشتند که آنها را به واسطه مبادله ایده‌آلی تبدیل کرد: قابلیت حمل، دوام، قابلیت تقسیم، یکنواختی، عرضه محدود و پذیرش عمومی. سکه‌های طلا به سرعت به عنوان واحد پولی پذیرفته شدند، اما به دلیل سنگین بودن، حمل مقادیر زیاد آنها دشوار بود. در زمان‌های تالمود، صرافان پول در سرزمین مقدس فعالیت می‌کردند و در ازای دریافت کمیسیون، به مردم کمک می‌کردند تا پول‌های خود را تبدیل کنند. این افراد که گاهی «کولیبیستس» نامیده می‌شدند، در غرفه‌های شهری مشغول به کار بودند و در ایام عید به حیاط معبد می‌رفتند.

در قرن چهارم میلادی، دولت بیزانس انحصار مبادله ارز را در اختیار گرفت و این نخستین نمونه از نظارت دولتی بر بازار ارز بود. اسناد پاپیروسی از مصر باستان نیز حاکی از مبادلات سکه در حدود ۲۵۹ سال قبل از میلاد است. در دوران باستان، ارز و مبادله عناصر حیاتی تجارت بودند و به مردم اجازه می‌دادند کالاهایی مانند غذا، سفال و مواد خام را خریداری کنند. اگر یک سکه یونانی به دلیل اندازه یا محتوای بیشتر طلا، ارزش بالاتری نسبت به سکه مصری داشت، تاجر می‌توانست با تعداد کمتری سکه یونانی، سکه‌های مصری بیشتری یا کالای بیشتری به دست آورد.

در قرون وسطا نیز تحولات مهمی رخ داد. در قرن پانزدهم، خانواده مدیچی مجبور شدند برای انجام معاملات نساجی، بانک‌هایی در مکان‌های خارجی باز کنند تا بتوانند ارزها را تبدیل کنند. آنها سیستم حساب‌داری «نوسترو» را ابداع کردند که به معنای «مال ما» از ایتالیایی است و شامل دو ستون بود که مقادیر ارزهای خارجی و محلی را ثبت می‌کرد. این دفاتر اطلاعاتی درباره نگهداری حساب در بانک‌های خارجی ارائه می‌دادند. در قرن هفدهم یا هجدهم، آمستردام یک بازار فارکس فعال داشت و در سال ۱۷۰۴، مبادلات ارزی بین نمایندگانی که از طرف پادشاهی انگلستان و کنت هلند عمل می‌کردند، صورت گرفت.

اما نقطه آغاز واقعی تجارت ارز به شکل مدرن را باید در قرن نوزدهم جستجو کرد. در سال ۱۸۱۹، انگلستان به طور رسمی استاندارد طلا را پذیرفت و پس از آن در سال ۱۸۳۴ آمریکا نیز این سیستم را اتخاذ کرد. تا دهه ۱۸۷۰، کشورهای بزرگی مانند فرانسه، آلمان و ژاپن نیز به استاندارد طلا پیوستند. برخی منابع سال ۱۸۸۰ را آغاز تاریخچه فارکس مدرن می‌دانند زیرا در این سال استاندارد طلا به طور کامل شکل گرفت.

در آمریکا، شرکت الکس براون اند سانز در حدود سال ۱۸۵۰ به تجارت ارزهای خارجی پرداخت و به یکی از معامله‌گران برجسته ارز در ایالات متحده تبدیل شد. در سال ۱۸۸۰، بانکو اسپیریتو سانتو در پرتغال نیز مجوز فعالیت در زمینه مبادلات ارزی را دریافت کرد.

استاندارد طلا تضمین می‌کرد که دولت‌ها هر مقدار اسکناس را به ارزش معادل آن به طلا تبدیل کنند. این سیستم تا جنگ جهانی اول به خوبی کار کرد، اما با شروع جنگ، کشورهای اروپایی استاندارد طلا را به حال تعلیق درآوردند تا بتوانند پول بیشتری برای تامین هزینه‌های جنگی چاپ کنند.

قبل از جنگ جهانی اول، کنترل بسیار محدودی بر تجارت بین‌المللی وجود داشت و کشورها با انگیزه جنگ، سیستم پولی استاندارد طلا را کنار گذاشتند. از سال ۱۸۹۹ تا ۱۹۱۳، دارایی‌های ارزی کشورها با نرخ سالانه ۱۰.۸ درصد افزایش یافت، در حالی که ذخایر طلا بین سال‌های ۱۹۰۳ تا ۱۹۱۳ تنها با نرخ سالانه ۶.۳ درصد رشد کردند. در پایان سال ۱۹۱۳، نزدیک به نیمی از مبادلات ارزی جهان با پوند استرلینگ انجام می‌شد و تعداد بانک‌های خارجی فعال در لندن از ۳ بانک در سال ۱۸۶۰ به ۷۱ بانک در سال ۱۹۱۳ رسید.

دوران برتون وودز و گذار به نرخ شناور

در آغای قرن بیستم، تجارت ارز در شهرهایی مانند پاریس، نیویورک و برلین بسیار فعال بود، اما بریتانیا تا سال ۱۹۱۴ عمدتاً دور از این میدان باقی ماند. بین سال‌های ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۲، تعداد کارگزاران مبادلات ارزی در لندن به ۱۷ شرکت افزایش یافت و تا سال ۱۹۲۴ این رقم به ۴۰ شرکت رسید. در دهه ۱۹۲۰، خانواده کلاینورت به عنوان پیشگامان تاریخچه فارکس شناخته می‌شدند و شرکت‌هایی مانند یافث، مونتاگو و سلیگمن نیز نقش قابل توجهی در معاملات ارزی ایفا می‌کردند. تا سال ۱۹۲۸، تجارت فارکس به بخش جدایی‌ناپذیر عملکرد مالی شهر لندن تبدیل شده بود.

با این حال، در دهه ۱۹۳۰، تلاش لندن برای توسعه تجارت گسترده با موانع متعددی روبرو شد. کنترل‌های ارزی در اروپا و آمریکای لاتین، همراه با عوامل دیگری مانند نرخ‌های تعرفه، سهمیه‌بندی، سیاست‌های حمایت‌گرایانه، موانع تجاری، مالیات‌ها، رکود اقتصادی و تولید بیش از حد محصولات کشاورزی، مسیر را برای تجارت آزاد سخت کرده بودند. این شرایط دشوار نشان می‌داد که بازار ارز نیازمند یک نظم جدید جهانی است.

نقطه عطف اصلی در تاریخچه فارکس در سال ۱۹۴۴ رخ داد. در آخر جنگ جهانی دوم، نمایندگان ۴۴ کشور در کنفرانس مالی و پولی ملل متحد در برتون وودز، نیوهمپشایر، گرد هم آمدند تا نظم اقتصادی جدیدی را طراحی کنند. محل این کنفرانس به دلیل خاص انتخاب شده بود: ایالات متحده تنها کشوری بود که از جنگ بی‌آسیب مانده بود و بیشتر کشورهای اروپایی به شدت آسیب دیده بودند. پس از سقوط بازار سهام در سال ۱۹۲۹، جنگ جهانی دوم دلار آمریکا را از یک ارز شکست‌خورده به معیاری تبدیل کرد که اکثر ارزهای بین‌المللی با آن مقایسه می‌شدند.

توافقنامه برتون وودز با هدف ایجاد یک محیط ثابت برای بازیابی اقتصادهای جهانی تدوین شد و سیستم ارزی قابل تعدیل اما ثابت را معرفی کرد. بر اساس این توافق:

• کشورهای خارجی نرخ ارز خود را به دلار آمریکا متصل کردند
• دلار آمریکا به طلا پیوند خورد
• ارزها می‌توانستند در محدوده ۱±٪ از نرخ برابری ارز نوسان کنند
• کشورها در صورت نیاز می‌توانستند با دلار آمریکا معامله انجام دهند زیرا آمریکا بیشترین ذخایر طلا در جهان را داشت

این سیستم به دلار کمک کرد تا به ارز ذخیره جهانی تبدیل شود. در ژاپن نیز در سال ۱۹۵۴ قانون بانک مبادلات ارزی معرفی شد و بانک توکیو تا سپتامبر همان سال به مرکز مبادلات ارزی تبدیل شد. بین سال‌های ۱۹۵۴ تا ۱۹۵۹، قانون ژاپن تغییر یافت تا معاملات ارزی در ارزهای غربی بیشتری مجاز شود.

اما توافقنامه برتون وودز نمی‌توانست برای همیشه ادامه یابد. مشکل اصلی این بود که پس از افزایش وام‌دهی و هزینه‌کرد دولت، پول بیشتری چاپ شد و طلای کافی برای پشتیبانی از مقدار دلار آمریکا در گردش وجود نداشت. در سال ۱۹۷۱، رئیس‌جمهور ریچارد نیکسون به توافق برتون وودز و نرخ‌های ثابت ارز پایان داد که در نهایت منجر به سیستم ارزی شناور آزاد شد. پس از پایان این توافق، توافق اسمیتسونین اجازه داد که نرخ‌ها تا ۲±٪ نوسان کنند. ایالات متحده دلار خود را به طلایی معادل ۳۸ دلار به ازای هر اونس متصل کرد و در واقع ارزش آن را کاهش داد. طبق این توافق، سایر ارزهای اصلی می‌توانستند تا ۲.۲۵٪ در برابر دلار نوسان کنند.

در سال‌های ۱۹۶۱-۱۹۶۲، حجم عملیات ارزی فدرال رزرو آمریکا نسبتاً پایین بود. کسانی که مسئول مدیریت نرخ ارز بودند، متوجه شدند که مرزهای تعیین‌شده در توافق غیرواقعی است و این امر در نهایت منجر به توقف آن در مارس ۱۹۷۳ شد. پس از آن، هیچ‌یک از ارزهای اصلی مانند دلار آمریکا، پوند بریتانیا یا ین ژاپن با قابلیت تبدیل به طلا حفظ نشدند. در عوض، سازمان‌ها به ذخایر ارزی برای تسهیل تجارت بین‌المللی و پشتیبانی از ارزش پول خود متکی شدند. از سال ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۳، حجم معاملات در بازار سه برابر شد.

در فوریه یا مارس ۱۹۷۳، برخی از بازارها «تقسیم» شدند و یک بازار ارزی دو سطحی با نرخ‌های ارز دوگانه معرفی شد که این سیستم در مارس ۱۹۷۴ لغو شد. به دلیل ناکارآمدی نهایی توافق برتون وودز و شناور مشترک اروپایی، بازارهای فارکس مجبور شدند در فاصله بین سال ۱۹۷۲ و مارس ۱۹۷۳ تعطیل شوند. این نتیجه فروپاشی سیستم برتون وودز بود که ارزهای اصلی شروع به شناور شدن در برابر یکدیگر کردند و در نهایت به رها کردن سیستم نرخ ثابت منجر شد.

در همین دوره، بزرگ‌ترین خرید دلار آمریکا در تاریخ سال ۱۹۷۶ زمانی رخ داد که دولت آلمان غربی تقریباً ۳ میلیارد دلار خریداری کرد. این اتفاق نشان داد که متعادل کردن نرخ ارز از طریق اقدامات کنترلی آن زمان غیرممکن است و سیستم پولی و بازارهای مبادلات ارزی در آلمان غربی و سایر کشورهای اروپایی برای دو هفته تعطیل شدند. در ژوئن ۱۹۷۳، رویترز مانیتورهای کامپیوتری را معرفی کرد که جایگزین تلفن‌ها و تلکس‌های قبلی شد که برای دریافت قیمت‌های معاملاتی استفاده می‌شدند.

در سال ۱۹۷۳، کنترل دولتی بر تجارت مبادلات ارزی در کشورهای توسعه‌یافته پایان یافت و شرایط بازار آزاد و شناور کامل دوران مدرن آغاز شد. برخی منابع ادعا می‌کنند که اولین بار در سال ۱۹۸۲ بود که جفت ارز توسط مشتریان خرده‌فروشی آمریکایی معامله شد و جفت ارزهای بیشتری در سال بعد در دسترس قرار گرفتند.

تجارت اینترنتی در تاریخچه فارکس در دهه ۱۹۹۰ میلادی

پس از اتفاقات مهم دهه ۱۹۸۰، تاریخچه فارکس به سرعت در حال تکامل بود. در اول ژانویه ۱۹۸۱، به عنوان بخشی از تغییراتی که از سال ۱۹۷۸ آغاز شده بود، بانک خلق چین به برخی از شرکت‌های داخلی اجازه داد در معاملات ارزی شرکت کنند. در همین دوره، دولت کره جنوبی کنترل‌های فارکس را لغو کرد و برای اولین بار اجازه داد تجارت آزاد صورت گیرد. در سال ۱۹۸۸، دولت این کشور سهمیه صندوق بین‌المللی پول برای تجارت بین‌المللی را پذیرفت.

در ۲۷ فوریه ۱۹۸۵، مداخله بانک‌های اروپایی، به ویژه بوندس‌بانک آلمان، بر بازار و تاریخچه فارکس تاثیر گذاشت. بیشترین سهم از کل معاملات جهانی در سال ۱۹۸۷ در بریتانیا بود که کمی بیش از یک چهارم کل معاملات را شامل می‌شد و ایالات متحده دومین مشارکت بالا را داشت. در سال ۱۹۹۱، ایران توافقات بین‌المللی خود با برخی کشورها را از مبادله نفت به مبادلات ارزی تغییر داد.

اما انقلاب واقعی تاریخچه فارکس در دهه ۱۹۹۰ رخ داد. در این دوره، بازارهای ارز پیچیده‌تر و سریع‌تر از همیشه شدند زیرا پول و نحوه استفاده و نگرش مردم به آن در حال تغییر بود. فردی که تنها در خانه می‌نشست، می‌توانست با یک کلیک، قیمت دقیقی پیدا کند که تنها چند سال قبل نیاز به ارتشی از معامله‌گران، کارگزاران و تلفن‌ها داشت. این پیشرفت‌ها در ارتباطات در زمانی رخ داد که تقسیم‌بندی‌های قدیمی به سرمایه‌داری و جهانی‌سازی تسلیم شدند، مانند سقوط دیوار برلین و اتحاد جماهیر شوروی.

در سال ۱۹۹۶، معاملات آنلاین به طور رسمی آغاز شد و همه چیز برای تاریخچه فارکس تغییر کرد. ارزهایی که قبلاً در سیستم‌های سیاسی توتالیتر محبوس بودند، اکنون قابل معامله شدند. بازارهای نوظهور، مانند آنهایی که در جنوب شرقی آسیا قرار داشتند، رونق یافتند و سرمایه و سفته‌بازی ارزی را به خود جذب کردند. دسترسی به بازار فارکس که زمانی در انحصار بانک‌های بزرگ و موسسات مالی بود، اکنون برای افراد عادی نیز فراهم شده بود.

این تحول دیجیتال تاثیرات عمیقی بر ساختار بازار گذاشت. اسپرد به طور چشمگیری کاهش یافت و رقابت آنلاین بین شرکت‌کنندگان افزایش پیدا کرد. افرادی که با مقادیر زیادی سرمایه معامله می‌کردند، اکنون به همان شبکه‌های ارتباطی الکترونیکی که بانک‌های بین‌المللی و بازرگانان استفاده می‌کردند، دسترسی داشتند. بازار فارکس به یکی از بزرگ‌ترین بازارهای جهان تبدیل شد و تاریخچه فارکس از سال ۱۹۴۴ به بعد نمونه کلاسیکی از یک بازار آزاد در عمل را ارائه می‌داد. نیروهای رقابتی بازار بسیار نقدشونده‌ای ایجاد کردند که تا به امروز ادامه دارد.

دسترسی افراد عادی به بازار فارکس

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ظهور معاملات اینترنتی، دموکراتیک شدن دسترسی به بازار فارکس بود. قبل از دهه ۱۹۹۰، تنها بانک‌های مرکزی، بانک‌های تجاری بزرگ، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و شرکت‌های چندملیتی می‌توانستند در این بازار فعالیت کنند. اما با معرفی پلتفرم‌های معاملاتی آنلاین، افراد عادی نیز توانستند وارد این عرصه شوند.

بروکرهای آنلاین نقش مهمی را در این تحول ایفا کردند. این شرکت‌ها با ارائه پلتفرم‌های کاربرپسند، حداقل سرمایه اولیه پایین و امکان استفاده از اهرم، راه را برای معامله‌گران خرد باز کردند. تا سال ۲۰۱۰، تخمین زده می‌شد که معاملات خرد حدود ۱۰٪ از حجم معاملات نقدی یا ۱۵۰ میلیارد دلار در روز را تشکیل می‌دهد.

رشد اجرای الکترونیکی معاملات و تنوع محل‌های اجرا، هزینه‌های معاملاتی را کاهش داد، نقدینگی بازار را افزایش داد و مشارکت بیشتر انواع مختلف مشتریان را جذب کرد. معاملات الکترونیکی از طریق پورتال‌های آنلاین، معامله در بازار مبادلات ارزی را برای معامله‌گران خرد آسان‌تر کرد. بین سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۰، معاملات فارکس ۲۰٪ افزایش یافت و از سال ۲۰۰۴ بیش از دو برابر شده بود. این افزایش حجم معاملات به دلایل متعددی رخ داد:

• اهمیت روزافزون مبادلات ارزی به عنوان یک طبقه دارایی
• فعالیت معاملاتی افزایش‌یافته تریدرهای با فرکانس بالا
• ظهور سرمایه‌گذاران خرد به عنوان بخش مهم بازار

امروزه، بازار فارکس با حجم معاملات روزانه بیش از ۹.۶ تریلیون دلار در آوریل ۲۰۲۵، بزرگ‌ترین و نقدشونده‌ترین بازار مالی جهان است. این رقم در مقایسه با ۷.۵ تریلیون دلار در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است. از این میزان، ۳ تریلیون دلار معاملات نقدی و ۶.۶ تریلیون دلار در قالب فوروارد، سواپ و سایر مشتقات معامله می‌شود. معامله‌گران امروز شامل دولت‌ها، بانک‌های مرکزی، بانک‌های تجاری، سرمایه‌گذاران نهادی، شرکت‌های مالی، سفته‌بازان ارز، شرکت‌های تجاری و افراد عادی هستند.

دلیل اهمیت سازندگان بازار در فارکس چیست؟

برای درک کامل تاریخچه فارکس و نحوه عملکرد این بازار، باید نقش سازندگان بازار یا مارکت میکرها را بشناسیم. برخلاف بازار سهام، بازار مبادلات ارزی به سطوح مختلف دسترسی تقسیم می‌شود. در بالاترین سطح، بازار بین‌بانکی فارکس قرار دارد که از بزرگ‌ترین بانک‌های تجاری و دلرهای اوراق بهادار تشکیل شده است. در این بازار، اسپردها نشان‌دهنده فاصله بین قیمت پیشنهادی خرید (بالاترین قیمتی که خریدار حاضر به پرداخت است) و قیمت پیشنهادی فروش (پایین‌ترین قیمتی که فروشنده حاضر به پذیرش است) در معاملات هستند.

مارکت میکرها در واقع همان بانک‌های بزرگ بین‌المللی هستند که نقدینگی لازم برای بازار را فراهم می‌کنند. این بانک‌ها به طور مداوم قیمت‌های خرید و فروش برای جفت ارزهای مختلف اعلام می‌کنند و آماده انجام معامله در این قیمت‌ها هستند. در پشت صحنه، بانک‌ها به تعداد کمتری از شرکت‌های مالی که به عنوان «دیلر» شناخته می‌شوند، مراجعه می‌کنند و این دیلرها در حجم‌های بسیار زیاد معامله می‌کنند. بیشتر دیلرهای مبادلات ارزی خود بانک هستند، به همین دلیل این بازار پشت صحنه گاهی «بازار بین‌بانکی» نامیده می‌شود.

معاملات بین دیلرها می‌تواند بسیار بزرگ باشد و صدها میلیون دلار را شامل شود. به دلیل مسئله حاکمیت که هنگام درگیر شدن دو ارز مطرح می‌شود، فارکس نهاد نظارتی کمی برای تنظیم اقدامات خود دارد. روابط نقش مهمی در دسترسی یک بانک به نقدینگی بازار بین‌بانکی ایفا می‌کنند. بانک‌هایی که عدم تعادل ذخایر دارند، ممکن است ترجیح دهند از بانک‌هایی که روابط ثابتی با آنها دارند وام بگیرند و گاهی می‌توانند وام‌هایی با نرخ بهره مطلوب‌تر نسبت به منابع دیگر دریافت کنند.

اهمیت مارکت میکرها در چند نکته کلیدی خلاصه می‌شود:

• تامین نقدینگی مداوم: مارکت میکرها با اعلام قیمت‌های خرید و فروش به صورت ۲۴ ساعته، اطمینان می‌دهند که همیشه طرف مقابلی برای انجام معامله وجود دارد. این نقدینگی بالا یکی از ویژگی‌های بازار فارکس است که آن را به نزدیک‌ترین بازار به رقابت کامل تبدیل کرده است.
• کاهش اسپردها: با افزایش رقابت بین مارکت میکرها، اسپردها به طور چشمگیری کاهش یافته‌اند. هر چه حجم معاملات بیشتر باشد، اسپرد کمتری می‌توان درخواست کرد. اگر یک تریدر بتواند تعداد زیادی معامله با حجم بالا را تضمین کند، می‌تواند تفاوت کمتری بین قیمت خرید و فروش را طلب کند که به عنوان اسپرد بهتر شناخته می‌شود.
• تعیین قیمت بازار: بازار بین‌بانکی سطح بالا ۵۱٪ از تمام معاملات را تشکیل می‌دهد. پس از آن، بانک‌های کوچک‌تر، شرکت‌های چندملیتی بزرگ که نیاز به پوشش ریسک و حقوق و دستمزد فرامرزی دارند، صندوق‌های پوششی بزرگ و حتی تعدادی از بازارسازهای خرد وارد میدان می‌شوند.

بر اساس نظر گالاتی و ملوین، صندوق‌های بازنشستگی، شرکت‌های بیمه، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک و سایر سرمایه‌گذاران نهادی از اوایل دهه ۲۰۰۰ نقش فزاینده‌ای در بازارهای مالی به طور کلی و در تاریخچه فارکس به طور خاص ایفا کرده‌اند. همچنین، صندوق‌های پوششی به طور قابل توجهی در دوره ۲۰۰۱-۲۰۰۴ از نظر تعداد و اندازه کلی رشد کرده‌اند. بانک‌های مرکزی نیز در بازار مبادلات ارزی شرکت می‌کنند تا ارزها را با نیازهای اقتصادی خود هماهنگ کنند.

بدون حضور مارکت میکرها و بازار بین‌بانکی، بازار فارکس نمی‌توانست به این اندازه بزرگ، نقدشونده و در دسترس باشد. این ساختار چندسطحی اجازه می‌دهد که معامله‌گران با اندازه‌های مختلف، از بانک‌های مرکزی گرفته تا افراد عادی، در این بازار فعالیت کنند و هر کس متناسب با حجم معاملات خود، به اسپرد و نقدینگی مناسب دسترسی داشته باشد.

تاریخچه فارکس در ایران

حالا که با تاریخچه فارکس در سطح جهانی آشنا شدیم، نگاهی به وضعیت این بازار در ایران می‌اندازیم. تاریخچه فارکس به صورت بین‌المللی از دهه‌ها قبل وجود داشته، اما حضور آن در ایران داستان متفاوتی دارد.

بر اساس منابع موجود، اولین شرکت‌های فعال در تاریخچه فارکس ایران در اواخر دهه ۱۳۷۰ یا اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی شکل گرفتند. این شرکت‌ها ابتدا در تهران مستقر بودند و به تدریج فعالیت‌های آنها به شهرهای دیگر نیز گسترش یافت. در آن زمان، علاقه‌مندان به بازار فارکس با این بازار آشنا شدند و برخی شرکت‌ها خدماتی مانند آموزش و کارگزاری ارائه می‌دادند.

با گذشت زمان و افزایش فعالیت‌ها در این حوزه، نگرانی‌های جدی در سطح نهادهای نظارتی کشور شکل گرفت. این نگرانی‌ها شامل موارد زیر بود:

• خروج سرمایه از کشور: امکان انتقال پول به بروکرهای خارجی می‌توانست منجر به خروج ارز و سرمایه از کشور شود
• نوسانات شدید ارزی: معاملات فارکس با اهرم بالا می‌توانست ریسک‌های غیرقابل کنترلی برای سرمایه‌گذاران ایجاد کند
• فقدان نظارت مناسب: عدم وجود چارچوب قانونی و نظارتی مشخص، زمینه را برای سوء‌استفاده‌های مالی فراهم می‌کرد
• احتمال کلاهبرداری: فعالیت شرکت‌های غیرمجاز و فاقد پشتوانه مالی کافی

این نگرانی‌ها سرانجام منجر به اقدام قاطع نهادهای نظارتی شد. در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۹۰، سازمان بورس و اوراق بهادار ایران رسماً فعالیت فارکس یا کارگزاری و بروکری فارکس را در ایران ممنوع اعلام کرد. این تصمیم بر اساس قانون بازار اوراق بهادار اتخاذ شد که هرگونه فعالیت کارگزاری، معامله‌گری یا بازارگردانی بدون مجوز را ممنوع می‌داند. بر اساس ماده ۴۹ این قانون، متخلفان ممکن است به مجازات‌هایی از جمله حبس و جریمه محکوم شوند.

پس از این ممنوعیت، بسیاری از شرکت‌هایی که در زمینه فارکس فعالیت می‌کردند منحل شدند یا فعالیت‌شان متوقف شد. بازار فارکس در ایران به حالت غیررسمی بازگشت و هیچ بروکر یا کارگزاری با مجوز رسمی برای ارائه خدمات فارکس وجود نداشت. از آن زمان تاکنون، تلاش‌های جدی برای قانون‌گذاری یا سامان‌دهی این بازار صورت نگرفته است.

علاوه بر جنبه قانونی، از نگاه فقهی و شرعی نیز فعالیت در فارکس مورد انتقاد قرار گرفته است. برخی مراجع فعالیت در این بازار را مغایر با اصول شریعت دانسته‌اند، هرچند نظرات مختلفی در این زمینه وجود دارد. همچنین، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران کنترل بیش از حدی بر ارز و مبادلات ارزی دارد و بازار ارز را از طریق مجاری رسمی مانند بانک‌ها و صرافی‌های مجاز مدیریت می‌کند و اجازه فعالیت آزاد در فارکس را نمی‌دهد.

وضعیت فعلی و فضای خاکستری

وضعیت کنونی فارکس در ایران را می‌توان یک «فضای خاکستری» نامید. با توجه به شواهد، قانون روشنی وجود ندارد که فارکس را به طور مطلق ممنوع یا مجاز اعلام کند. با این حال، واقعیت این است که:

• هیچ بروکر ایرانی دارای مجوز معتبر برای فعالیت در بازار فارکس وجود ندارد
• فعالیت در این بازار از سوی سازمان بورس ممنوع اعلام شده است
• افرادی که با بروکرهای بین‌المللی یا صرافی‌های آنلاین به صورت غیررسمی وارد فارکس می‌شوند، با ریسک‌های بیشتری مواجه هستند

این ریسک‌ها شامل موارد زیر است:

• ریسک حقوقی: عدم حمایت قانونی در صورت بروز اختلاف یا مشکل
• خطر بلوکه شدن حساب‌ها: به دلیل تحریم‌های بین‌المللی، امکان مسدود شدن حساب‌ها وجود دارد
• احتمال کلاهبرداری: فعالیت در بروکرهای غیرمعتبر می‌تواند منجر به از دست رفتن سرمایه شود
• خروج غیرقانونی ارز: انتقال پول به خارج از کشور می‌تواند مشکلات قانونی ایجاد کند

جمع‌بندی

تاریخچه فارکس مسیری طولانی از سیستم مبادله کالا در دوران باستان تا بزرگ‌ترین بازار مالی جهان با حجم معاملات روزانه ۹.۶ تریلیون دلار را طی کرده است. از استاندارد طلا در قرن نوزدهم گرفته تا توافقنامه برتون وودز پس از جنگ جهانی دوم، سپس گذار به نرخ‌های شناور در دهه ۱۹۷۰ و سرانجام انقلاب دیجیتال در دهه ۱۹۹۰، هر مرحله نقش مهمی در شکل‌گیری این بازار ایفا کرده است.

امروزه با دسترسی آسان از طریق بروکرهای آنلاین، افراد عادی نیز می‌توانند در کنار بانک‌های مرکزی و موسسات بزرگ مالی در این بازار فعالیت کنند. با این حال، در ایران به دلیل ممنوعیت رسمی از سال ۱۳۹۰، فعالیت در فارکس با چالش‌های قانونی مواجه است و تا زمان ایجاد چارچوب قانونی مشخص، این وضعیت ادامه خواهد داشت.